غرش «تفتان» در دل منطقه زلزله‌خیز مکران؛ آیا جنوب شرق ایران در آستانه فعالیت آتشفشانی است؟
الهه جعفرزاده: فعال شدن احتمالی آتشفشان تفتان در جنوب شرق ایران، پس از حدود ۷۰۰ هزار سال خاموشی، توجه محافل علمی و رسانه‌ای را به خود جلب کرده است. مقاله‌ای که اخیراً در نشریه معتبر Geophysical Research Letters منتشر شده، نشان می‌دهد که زمین در نزدیکی قله تفتان طی ۱۰ ماه گذشته حدود ۹ سانتی‌متر بالا آمده است؛ تغییری که به گفته پژوهشگران می‌تواند نشانه‌ای از افزایش فشار گاز در زیر سطح آتشفشان باشد.
در همین حال، سازمان زمین‌شناسی ایران در بیانیه‌ای رسمی اعلام کرد که «مدرکی از فعال شدن آتشفشان تفتان نداریم» و تأکید داشته است که آتشفشان‌های ایران -از جمله تفتان، دماوند، بزمان، سبلان و سهند- در دسته نیمه‌فعال قرار می‌گیرند. به گفته مدیرکل دفتر مخاطرات زمین‌شناسی، هیچ نشانه‌ای از فعالیت غیرمعمول در گسل‌ها یا خروج گازهای غیرطبیعی از دهانه تفتان مشاهده نشده، اما ضروری است که آتشفشان‌ها به‌طور مستمر پایش شوند.
در این میان، دکتر مهدی زارع، پژوهشگر و استاد پژوهشکده بین‌المللی زلزله‌شناسی، در گفت‌وگو با خبرآنلاین، ضمن بررسی علمی و مخاطرات احتمالی این پدیده، می‌گوید: «آتشفشان تفتان، که به شدت فرسایش‌یافته است، با قله‌ای کلاه‌مانند، سابقه‌ای طولانی از فعالیت‌های آتشفشانی دارد که به دوره‌های پلیوسن و کواترنری بازمی‌گردد. هرچند هیچ فوران مستندی در تاریخ معاصر ثبت نشده، اما فعالیت مداوم دودخان‌ها و داده‌های جدید ماهواره‌ای، احتمال بیداری مجدد آن را مطرح کرده‌اند. تفتان بخشی از کمان آتشفشانی مکران است؛ منطقه‌ای حاصل از فرورانش پوسته اقیانوسی که با آزادسازی سیالات و تولید ماگما، آتشفشان‌هایی مانند تفتان، بزمان و سلطان را شکل داده است.»
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید:
فعالیت اخیر کوه تفتان دقیقاً چه نوع فعالیتی محسوب می‌شود؟
فوران آتشفشانی یک فاجعه طبیعی است که می‌تواند خطرات جانی و مالی برای ساکنان اطراف داشته باشد. آخرین فعالیت تفتان حدود ۵۳ سال پیش رخ داده و انتشار گاز از دهانه آن در سال‌های ۲۰۲۳–۲۰۲۴ نگرانی‌هایی را ایجاد کرده است. با تجزیه و تحلیل داده‌ها، ناهنجاری‌های واضحی مشاهده می‌شود، اما برخی از آنها با تغییرات آب‌وهوایی منطقه مرتبط‌اند. پایش دقیق‌تر با داده‌های زمین‌شناختی و ژئوفیزیکی می‌تواند ارتباط ناهنجاری‌های دیگر با فعالیت آتشفشانی را روشن‌تر کند.
بالا آمدن ۹ سانتی‌متری زمین در نزدیکی قله تفتان چه معنایی دارد؟
شواهد به فرآیندهای داخلی به عنوان محتمل‌ترین علت بالاآمدگی قله اشاره می‌کنند. مخزن ماگمایی در عمق ۳.۵ تا ۹ کیلومتری احتمالاً عامل مستقیم نیست. سیستم هیدروترمال کم‌ژرفای تفتان، که با سامانه ماگمایی هدایت می‌شود، بیشتر با فومرول‌ها، تغییر شکل مواد معدنی و چشمه‌های آب داغ سطحی مرتبط است.
سابقه تاریخی یا زمین‌شناسی فعالیت‌های آتشفشانی تفتان چه می‌گوید؟
تفتان به شدت فرسایش یافته و برآمدگی‌های برجسته‌ای از قله آن بیرون زده‌اند. این فرسایش نشان‌دهنده سابقه طولانی فعالیت همراه با دوره‌های سکون است. ساختار اصلی آن در دوره‌های پلیوسن و کواترنری شکل گرفته و جدیدترین فعالیت فورانی تأییدشده مربوط به هولوسن (حدود ۱۱۷۰۰ سال پیش) است.
شواهدی هم از فوران‌های گذشته وجود دارد؟
هیچ فوران مستندی در سوابق تاریخی وجود ندارد، اما فعالیت مداوم دودخان‌ها، ماهیت فعال آن را تأیید می‌کند.
با این وجود، آیا احتمال وقوع زلزله یا تغییرات لرزه‌ای در اطراف تفتان وجود دارد؟
مطالعه‌ای از محمدحسین محمدنیا، دانشجوی دکتری در دانشگاه هنگ‌کنگ، نشان داده که تفتان فعال‌تر از تصور قبلی است. او دوره‌ای از بالاآمدگی سریع قله را طی ۱۰ ماه (از ژوئیه ۲۰۲۳ تا مه ۲۰۲۴) ثبت کرده که با افزایش انتشار گاز همراه بوده است. در همین بازه، زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۴.۶ ریشتر در ۲۴ کیلومتری جنوب شرقی زاهدان (در ۲۰ نوامبر ۲۰۲۳) رخ داد که احتمالاً با سامانه آتشفشانی تفتان مرتبط بوده است. منطقه مکران از نظر لرزه‌خیزی بسیار فعال است و سابقه زلزله‌های مگاتراست عظیم مانند زلزله ۱۹۴۵ با بزرگای ۸.۱ را دارد.
چه نوع گازهایی ممکن است از فعالیت آتشفشانی تفتان آزاد شوند؟
گازهایی مانند دی‌اکسید گوگرد (SO₂)، سولفید هیدروژن (H₂S)، کلرید هیدروژن (HCl)، فلوراید هیدروژن (HF) و دی‌اکسید کربن (CO₂).
این پدیده چه تهدیدی برای سلامت عمومی دارد؟
خروج این گازها می‌تواند خاک را اسیدی، پوشش گیاهی را نابارور و سلامت انسان و دام را تهدید کند. تجمع فلوراید در خاک منجر به فلوروزیس در دام‌ها می‌شود و مه اسیدی ناشی از گازها باعث مشکلات تنفسی و کاهش دید در اطراف قله می‌شود.
آیا این فعالیت می‌تواند بر منابع آب زیرزمینی یا کیفیت خاک منطقه هم اثر بگذارد؟
بله، گازهای آتشفشانی با آب باران یا رطوبت خاک ترکیب شده و اسیدهای قوی تشکیل می‌دهند که خاک را فقیر از مواد مغذی و اسیدی می‌کنند. این فرآیند باعث شسته شدن عناصر مفید و آزادسازی فلزات سنگین در خاک می‌شود. دی‌اکسید کربن نیز می‌تواند در منافذ خاک تجمع یابد و ریشه گیاهان را خفه کند.
چه نوع پایش‌هایی باید در منطقه تفتان انجام شود؟ آیا سامانه‌های هشدار سریع در این زمینه وجود دارد؟
پایش باید شامل داده‌های لرزه‌ای، گازسنجی، تصاویر ماهواره‌ای و تحلیل‌های ژئوفیزیکی باشد. سامانه‌های هشدار سریع باید بر اساس پایش مستمر گازها، تغییرات سطحی و لرزه‌خیزی منطقه طراحی شوند. تفتان به دلیل بخار و توده گاز ثابت خود شناخته شده است و این ویژگی‌ها باید با دقت بیشتری رصد شوند.
آیا می‌توان فعالیت اخیر تفتان را به تغییرات اقلیمی یا جابه‌جایی پوسته زمین نسبت داد؟
برخی ناهنجاری‌های مشاهده‌شده، مانند تغییرات دما و چگالی الکترون، به تغییرات آب‌وهوایی منطقه مرتبط بوده‌اند. اما سایر ناهنجاری‌ها ممکن است به فرآیندهای داخلی مرتبط با سامانه آتشفشانی مربوط باشند. برای تشخیص دقیق‌تر، نیاز به داده‌های ترکیبی و تحلیل‌های چندمنظوره وجود دارد.
به طور کل، فعالیت‌های آتشفشانی در جنوب شرق ایران با سایر پدیده‌های زمین‌ساختی منطقه چقدر مرتبط‌اند؟
تفتان نتیجه مستقیم منطقه فرورانش مکران است. این منطقه با گوه برافزایشی ضخیم و آزادسازی سیالات از پوسته اقیانوسی هیدراته، باعث تولید ماگما و شکل‌گیری آتشفشان‌هایی مانند تفتان و بزمان شده است. این کمان آتشفشانی به موازات آتشفشان سلطان در شرق پاکستان امتداد دارد و با لرزه‌خیزی بالا و گسل‌های فعال متعدد، منطقه‌ای بسیار پویا محسوب می‌شود.
۴۷۲۳۲
